На тэрыторыi Беларусі забараняецца набыццё і продаж археалагiчных артэфактаў. Але ёсць выключэнні. Грамадзянін мае права набыць або прадаць археалагiчны артэфакт, уключаны ў рэестр археалагiчных артэфактаў Нацыянальнай акадэмiі навук Беларусi на 18 сакавiка 2016 года. Праўда, у гэтым выпадку пераважнае права належыць дзяржаўным музеям i дзяржаўным навуковым арганiзацыям. Забараняюцца іншыя здзелкі, напраклад заклад, дарэнне (п. 3, 4 арт. 124 Кодэкса аб культуры). Парушэнне караецца штрафам ад 10 да 30 базавых велічынь і канфіскацыяй артэфакта (арт. 19.9. КаАП).

Археалагiчныя артэфакты, знойдзеныя выпадкова ці ў ходзе археалагiчных даследаванняў, неабходна перадаць ў дзяржаўную ўласнасць (п. 3 арт. 124 Кодэкса аб культуры).

Археалагiчнымі артэфактамі могуць з’яўляцца рухомыя матэрыяльныя аб’екты, якія створаны больш за 120 гадоў таму назад (ч. 3 п. 1 арт. 123 Кодэкса аб культуры).

Археалагічныя артэфакты – гэта толькі аб’екты, якія ўзніклі ў вынiку жыццядзейнасцi чалавека. Напрыклад, манеты, упрыгожванні, посуд – рэчы, якія захаваліся ў зямлi або на дне вадаёмаў, маюць гiстарычнае, мастацкае, навуковае або iншае культурнае значэнне, адпавядаюць пэўным крытэрыям для надання iм статусу гiсторыка-культурнай каштоўнасцi (ч. 3 п. 1 арт. 123 Кодэкса аб культуры).

Вiзуальны або з выкарыстаннем металашукальнiкаў i іншых тэхнiчных сродкаў пошук археалагiчных аб’ектаў магчымы толькi пры правядзеннi археалагiчных даследаванняў на падставе дазволу Нацыянальнай акадэмiі навук Беларусi (п. 2 арт. 127 Кодэкса аб культуры). Адна з прыкмет архелагічнага артэфакта – узрост не менш чым 120 гадоў (ч. 3 п. 1 арт. 123 Кодэкса аб культуры). На пошук іншых рэчаў, напрыклад згубленых на пляжы ўпрыгожванняў, дазвол не патрэбны. На жаль, ёсць рызыка, што пры гэтым шукальніку ў рукі трапіць нейкі артэфакт. Тады не пазбегнуць адказнасці.

Пошук археалагiчных артэфактаў без дазволу Нацыянальнай акадэмiі навук Беларусi цягне адміністратыўную адказнасць – штраф у памеры ад 15 да 50 базавых велічынь з канфіскацыяй археалагiчных артэфактаў, прылад і сродкаў здзяйснення адміністратыўнага правапарушэння або без канфіскацыі (арт. 19.8 КаАП).

Дазвол на правядзенне археалагiчных даследаванняў выдаецца навуковым арганiзацыям або музеям на імя іх супрацоўнікаў (якія працуюць па кантракце або па грамадзянска-прававым дагаворы). Акрамя іншага, супрацоўнікі павінны:

— мець вышэйшую адукацыю па спецыяльнасцi «Археалогiя», «Гiсторыя (археалогiя)»;

— валодаць навуковымi і практычнымi ведамi, неабходнымi для правядзення археалагiчных даследаванняў i падрыхтоўкi навуковай справаздачы аб выкананых археалагiчных палявых работах;

— мець практыку ўдзелу ў археалагiчных даследаваннях на працягу не менш за 2 гады ў сукупнасцi незалежна ад перыяду перапынку (п. 3, 4 арт. 127 Кодэкса аб культуры).

Грамадзянiн, што выпадкова знайшоў матэрыяльны аб’ект, якi можа мець гiстарычнае, мастацкае, навуковае або iншае культурнае значэнне і адпавядаць крытэрыям для надання статусу гiсторыка-культурнай каштоўнасцi, абавязаны:

— на працягу не пазней за 2 каляндарныя днi пiсьмова паведамiць аб гэтым мясцоваму выканаўчаму i распарадчаму органу базавага тэрытарыяльнага ўзроўню i перадаць яму аб’ект на часовае захоўванне;

— перадаць аб’ект ў мясцовы выканаўчы i распарадчы орган базавага тэрытарыяльнага ўзроўню ў выпадку аднясення да археалагiчнага артэфакта (п. 9 арт. 127, п. 1 арт. 88 Кодэкса об культуры).

Рашэнне аб выплаце ўзнагароджання прымае дзяржаўны орган, якi надае каштоўнасцi статус гiсторыка-культурнай каштоўнасцi. Узнагароджанне выплачваецца ўласнiку зямельнага ўчастка або iншай маёмасцi, дзе быў выпадкова выяўлены скарб, а таксама асобе, што выпадкова яго выявiла (п. 1 арт. 95 Кодэкса аб культуры).

Узнагароджанне за іншыя археалагічныя артэфакты, перададзеныя ў дзяржаўную ўласнасць, не прадугледжваецца (п. 2 арт. 124 Кодэкса аб культуры).

Уласнік зямельнага ўчастка або iншай маёмасцi, дзе захоўваўся скарб, і асоба, якая яго знайшла, маюць права на ўзнагароджанне ў памеры 50 % ад кошту скарба. Узнагароджанне размяркоўваецца паміж гэтымі асобамі ў роўных долях, калі пагадненне паміж імі не вызначае іншага (ч. 1 арт. 234 ГК).

Скарб, у адрозненне ад выпадкова згубленай рэчы, уяўляе сабой закапаныя ў зямлі ці схаваныя іншым спосабам грошы ці каштоўныя прадметы, уласніка якіх нельга ўстанавіць альбо які ў сілу акта заканадаўства страціў на іх права. Скарб паступае ва ўласнасць асобы, якой належыць маёмасць (зямельны ўчастак, будынкі і г.д. ), дзе скарб захоўваўся, і асобы, якая яго выявіла, у роўных долях, калі пагадненне паміж імі не замацоўвае іншага. Гэта не датычыцца скарбаў, якія можна аднесці да гiсторыка-культурнай каштоўнасці або архіалагічных артэфактаў (ч. 1 арт. 234 ГК).